Στο δρόμο Τρικάλων - Καλαμπάκας, 3 χιλιόμετρα πριν από τα Μετέωρα, ορθώνεται πάνω από το χωριό Θεόπετρα Καλαμπάκας ένας βραχώδης ασβεστολιθικός όγκος, στη βορειοανατολική πλευρά του οποίου βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο.
Πρόκειται για τη δυτικότερη προϊστορική θέση της θεσσαλικής πεδιάδος, που βρίσκεται στους πρόποδες της οροσειράς Χάσια, η οποία αποτελεί και το φυσικό όριο μεταξύ Θεσσαλίας και Hπείρου.
Tο σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 100 μέτρα από την επιφάνεια της πεδιάδος και 280 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Μπροστά από το σπήλαιο ρέει ο ποταμός Λιθαίος, παραπόταμος του Πηνειού.
Οι ανασκαφές στο σπήλαιο της Θεόπετρας ξεκίνησαν το 1987 και συνεχίστηκαν μέχρι και το 2007 οπότε και ολοκληρώθηκαν οι εργασίες για την ανάπλαση και ανάδειξη του σπηλαίου. Μέσα από τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν, φανερώθηκε μια προϊστορική θέση που κατοικήθηκε για πολλές χιλιάδες χρόνια.
Οι παλαιότερες ηλικίες χρονολογήσεως μαρτυρούν πως το σπήλαιο πρωτοκατοικήθηκε κοντά στα 130.000 χρόνια πριν από σήμερα, ενώ συνέχισε να κατοικείται κατά περιόδους μέχρι και το τέλος της Νεολιθικής εποχής ( περίπου 4.000 χρόνια π.χ. ).
Η Θεόπετρα Καλαμπάκας είναι η μοναδική μέχρι σήμερα θέση στον Ελλαδικό χώρο που έχει να επιδείξει τόσο μεγάλη διάρκεια κατοικήσεως κατά την προϊστορία, ενώ τα ευρήματά της την καθιστούν μία από τις σπουδαιότερες προϊστορικές θέσεις στη χώρα μας.
Μεταξύ των ευρημάτων αυτών συγκαταλέγονται αποτυπώματα ανθρωπίνων πελμάτων της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου, που αποτελούν σπάνιο εύρημα σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, ανθρώπινες ταφές της Παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής περιόδου, λίθινα εργαλεία προσαρμοσμένα τεχνολογικά στις ανάγκες της κάθε περιόδου, αγγεία και διάφορα νεολιθικά κοσμήματα από οστά, πέτρα και χρυσό.
Από τις κλιματολογικές μελέτες που έγιναν στα ιζήματα του σπηλαίου, αποκαλύφθηκαν σημαντικές πληροφορίες για το κλίμα της εκάστοτε περιόδου που εναλλάχθηκε επανειλημμένως από θερμό σε ψυχρό και το αντίθετο, ενώ μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται και η ταύτιση ενός ψυχρού επεισοδίου με την ονομασία Νεότερη Δρυός ( Younger Dryas ) που έλαβε χώρα περίπου 11.000 χρόνια πριν, και η Θεόπετρα αποτελεί το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης στο οποίο έχει μέχρις στιγμής εντοπιστεί.
Πέρα από τα γεωλογικά δεδομένα, αντικείμενο μελέτης των επιστημόνων που συνεργάστηκαν στην ανασκαφή αποτελούν τα λίθινα εργαλεία των διάφορων περιόδων, η κεραμική, τα οστά ανθρώπων και ζώων, τα κοσμήματα αλλά και οι σπόροι άγριων και καλλιεργημένων φυτών που καταδεικνύουν την έναρξη της καλλιέργειας εδώ κατά τη Νεολιθική περίοδο.
Ο εντοπισμός μαζών άψητου πηλού στη Μεσολιθική περίοδο δείχνει τη γνώση των ιδιοτήτων αυτού του υλικού ήδη από την εποχή εκείνη, που αργότερα οδήγησε στην κεραμική τεχνολογία με την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου.
Το σπήλαιο της Θεόπετρας αποτέλεσε πιθανότατα ένα μόνιμο καταφύγιο για τις προϊστορικές ομάδες κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες, καθώς είναι σχεδόν βέβαιο πως οι άνθρωποι αυτοί είχαν βαθιά γνώση του άμεσου και ευρύτερου περιβάλλοντος τους και συνεπώς είχαν τη δυνατότητα και την ικανότητα να μετακινούνται κατά τη διάρκεια του χρόνου και να εκμεταλλεύονται διαφορετικά τοπία ανάλογα με τις ανάγκες τους.
Γλωσσάριο
Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδος: 130.000 ■ 10.000 χρόνια περίπου πριν από σήμερα.
Τα ευρήματα των περιόδων αυτών αποτελούν τα λίθινα και οστέινα εργαλεία, τα οστά ανθρώπων και ζώων και τα φυτικά κατάλοιπα. Η Κατώτερη Παλαιολιθική εποχή ξεκινάει περίπου 2.500.000 χρόνια πριν στην Αφρική με την κατασκευή των πρώτων εργαλείων.
Μεσολιθική περίοδος: 10.000 - 8.500 χρόνια περίπου πριν από σήμερα. Εμφανίζεται για πρώτη φορά ο πηλός ως πρώτη ύλη σε πειραματικό στάδιο καθώς και ευρήματα των προηγούμενων περιόδων.
Νεολιθική περίοδος: 6.700 - 3.500 χρόνια προ Χριστού. Εμφανίζονται για πρώτη φορά καλλιεργημένα είδη φυτών και χρησιμοποιείται ευρέως ο πηλός ως πρώτη ύλη για την κατασκευή σκευών και ειδωλίων. Η Νεολιθική εποχή ακολουθείται από την Εποχή του Χαλκού, την τελευταία προϊστορική περίοδο.
Πλειστόκαινο: Η γεωλογική περίοδος που συμπίπτει περίπου χρονικά με την Παλαιολιθική εποχή και χαρακτηρίζεται από πολλά είδη φυτών και ζώων που σήμερα είτε έχουν αφανιστεί είτε έχουν εξελιχθεί (π.χ. μαμούθ). Η περίοδος αυτή τερματίζεται μετά τον τελευταίο παγετώνα (10.000 χρόνια πριν).
Ολόκαινο: Η γεωλογική περίοδος που έπεται του Πλειστοκαίνου και χαρακτηρίζεται από ηπιότερα κλίματα και από την εμφάνιση ζώων και φυτών που υπάρχουν και σήμερα. Σήμερα βρισκόμαστε σε περίοδο Μεσοπαγετώνα - σε μια περίοδο δηλαδή ανάμεσα σε δύο παγετώνες.
Πυριτόλιθος: Η πρώτη ύλη που χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο στη Θεόπετρα για την κατασκευή εργαλείων καθ' όλη τη διάρκεια της προϊστορικής κατοίκησής της.
Ο πυριτόλιθος μπορεί να συλλεχθεί είτε από ποτάμια είτε από την αρχική θέση απόθεσής του. Άλλες πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν αποτελούν ο χαλαζίας και ο οψι(δι)ανός με τον τελευταίο να κάνει την εμφάνισή του μόνο κατά τη Νεολιθική εποχή.
Ο πυριτόλιθος μπορεί να συλλεχθεί είτε από ποτάμια είτε από την αρχική θέση απόθεσής του. Άλλες πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν αποτελούν ο χαλαζίας και ο οψι(δι)ανός με τον τελευταίο να κάνει την εμφάνισή του μόνο κατά τη Νεολιθική εποχή.
